ΡΩΤΗΣΤΕ ΜΑΣ

Είναι δυνατόν να δούμε ένα ολόκληρο όνειρο μέσα σε λίγα δευτερόλεπτα;

Στο λεωφορείο παίρνω συχνά έναν υπνάκο. Όταν ξυπνάω, δεν έχουμε κάνει παρά μόλις λίγα μέτρα, αλλά εγώ έχω προλάβει να ονειρευτώ ένα σωρό πράγματα. Πώς προλαβαίνουμε να ονειρευόμαστε τόσα πολλά σε τόσο λίγο χρόνο;

Το 1975, οι ερευνητές ύπνου William Dement και Nathaniel Kleitman του Πανεπιστημίου Stanford απέδειξαν ότι ένα γεγονός στον ύπνο μας διαρκεί όσο χρόνο διαρκεί και στην πραγματικότητα. Σε ένα πείραμα, ξύπνησαν άτομα κατά τη διάρκεια του ύπνου REM και συνέκριναν το περιεχόμενο των ονείρων τους με το χρόνο που κοιμήθηκαν. Αποδείχθηκε ότι οι χρόνοι συνέπιπταν σε πολύ μεγάλο βαθμό.

Παρ’ όλα αυτά, η δική σας εμπειρία φαίνεται ότι είναι κάτι φυσιολογικό. Παλιότερα, πιστεύαμε ότι οι άνθρωποι ονειρεύονται μόνο κατά τη διάρκεια του ύπνου REM, αλλά πλέον γνωρίζουμε ότι οι ονειρεύονται και κατά το προστάδιο του ύπνου REM, τον ύπνο NREM. Τότε πρόκειται, όμως, για όνειρα εντελώς διαφορετικού τύπου. Η ερευνήτρια ύπνου Roseanne Armitage του Πανεπιστημίου του Μίσιγκαν απέδειξε ότι άνθρωποι που ξυπνούν κατά τη διάρκεια του ύπνου NREM δίνουν πολύ συγκεχυμένες περιγραφές του τι ονειρεύονται, του τύπου: «Κάτι σκεφτόμουν» ή «Συνέβαιναν ένα σωρό πράγματα». Γι’ αυτό, όταν ξυπνάει κανείς από ένα σύντομο υπνάκο στο λεωφορείο, με το κεφάλι γεμάτο αφηρημένες και ασύνδετες παραστάσεις, τότε πρόκειται μάλλον για διάφορες σκέψεις της ημέρας, που έχουν, ας πούμε, μπλεχτεί στο μυαλό μας κατά τη διάρκεια του ύπνου NREM, σε αντίθεση με τα όνειρα που βιώνουμε στην κλασική τους μορφή.

Γιατί τόσο στον ιουδαϊσμό όσο και στο μουσουλμανισμό απαγορεύονται οι εικόνες;

Πού οφείλεται η απαγόρευση των εικόνων στους εβραίους και τους μουσουλμάνους και πόσο παλιά είναι;

Στα ιερά κείμενα τόσο των εβραίων όσο και των μουσουλμάνων υπάρχουν προειδοποιήσεις και απαγορεύσεις όσον αφορά τις εικόνες. Η παλαιότερη από τις δύο απαγορεύσεις είναι η ιουδαϊκή, η οποία αναφέρεται στην Έξοδο, στο εδάφιο 20:4: «Ου ποιήσεις σεαυτώ είδωλον ουδέ παντός ομοίωμα όσα εν τω ουρανώ άνω και όσα εν τη γη κάτω και όσα εν τοις ύδασιν υποκάτω της γης». Η Έξοδος φαίνεται πως γράφτηκε μεταξύ του 200 π.Χ. και του 300 μ.Χ. Στο Κοράνι, που γράφτηκε τον 7ο μ.Χ. αιώνα, αναφέρεται: «Και μην καταστήσετε το Θεό αντικείμενο σύγκρισης. Ο Θεός γνωρίζει τα πάντα, αλλά εσείς δεν κατέχετε αληθινή γνώση». Και στις δύο θρησκείες, η απαγόρευση είναι μια προειδοποίηση κατά του πολυθεϊσμού, ο οποίος υπήρχε τόσο στην Αραβία όσο και στο αρχαίο Ισραήλ. Υπάρχει το παράδειγμα των Εβραίων, που παρασύρθηκαν και έφτιαξαν το Χρυσό Μοσχάρι. Μια απεικόνιση του Θεού εκλαμβανόταν επίσης σαν μια ανάρμοστη απόπειρα να καταστήσει κανείς το Θεό παρόντα και εξαρτημένο από τις ανθρώπινες επιθυμίες. Τέλος, οι εικόνες μπορούσαν να παρασύρουν τους πιστούς να λατρεύουν τις ίδιες τις εικόνες ή τον καλλιτέχνη αντί για το Θεό.

Η απαγόρευση της απεικόνισης του Θεού στον ιουδαϊσμό επεκτάθηκε, με τον καιρό, σε κάθε είδους εικόνα· ωστόσο, δεν ισχύει πια στις μέρες μας. Εξακολουθεί όμως να ισχύει στο μουσουλμανισμό, ειδικά σε ό,τι αφορά τα αγάλματα και τα γλυπτά. Από την άλλη, όμως, η ανεικονική τέχνη είναι πολύ ανεπτυγμένη στον ισλαμικό κόσμο.

Ήταν κάποτε η ημέρα μικρότερη;

Αληθεύει πως οι ημέρες ήταν κάποτε μικρότερες, και αν ναι, πόσο μικρότερες;

Η ταχύτητα περιστροφής της Γης επιβραδύνεται όλο και περισσότερο, και συνεπώς οι ημέρες γίνονται όλο και μεγαλύτερες. Η εξήγηση γι’ αυτό έγκειται στις βαρυτικές αλληλεπιδράσεις που αναπτύσσονται ανάμεσα στη Γη και τη Σελήνη, και στις οποίες οφείλεται και η παλίρροια. Η βαρυτική έλξη της Σελήνης είναι ισχυρότερη στην πλευρά της Γης που είναι πιο κοντά στη Σελήνη και ασθενέστερη στην αντιδιαμετρική της πλευρά. Από αυτό προκύπτει κάτι σαν «εξόγκωμα» στην επιφάνεια της Γης. Το φαινόμενο αυτό είναι πολύ πιο έντονο στους ωκεανούς παρά στο στερεό φλοιό, και το ονομάζουμε παλίρροια. Καθώς η ταχύτητα περιστροφής της Γης γύρω από τον άξονά της είναι μεγαλύτερη απ’ ό,τι εκείνη της Σελήνης γύρω από τη Γη, το «εξόγκωμα» δεν προλαβαίνει να παρακολουθήσει ακριβώς την κίνηση, και έτσι δημιουργούνται τριβές ανάμεσα στις υδάτινες μάζες και τον πυθμένα των θαλασσών, με συνέπεια την επιβράδυνση της περιστροφής της Γης. Αυτό θα μπορούσε να παρομοιαστεί με ένα παγοδρόμο που κρατά τα χέρια του ανοιχτά, μειώνοντας έτσι την ταχύτητα περιστροφής στην πιρουέτα του.

Η επίδραση αυτή δεν είναι ιδιαίτερα μεγάλη. Η γήινη ημέρα μεγαλώνει κατά περίπου δύο χιλιοστά του δευτερολέπτου κάθε αιώνα. Παράλληλα, η ενέργεια περιστροφής έχει μεταφερθεί στη Σελήνη και την απομακρύνει από τη Γη κατά περίπου τέσσερα εκατοστά το χρόνο. Η θεωρία περί μικρότερης ημέρας υποστηρίζεται επίσης από επιστρώσεις σε απολιθωμένα κοράλλια. Με βάση τη μελέτη αυτών των επιστρώσεων, προκύπτει ότι κάποτε το έτος είχε περισσότερες ημέρες – άρα και μικρότερες. Όταν εμφανίστηκαν οι πολυκύτταροι οργανισμοί, πριν από 600 εκατομμύρια χρόνια, ένας χρόνος είχε 423 ημέρες.

Γιατί πολλά φύλλα είναι οδοντωτά;

Τα περισσότερα φύλλα είναι οδοντωτά στην περιφέρειά τους. Γνωρίζουμε το λόγο;

Το φύλλο είναι ένα είδος ηλιακού συλλέκτη, όπου πραγματοποιείται, ως επί το πλείστον, η φωτοσύνθεση των φυτών. Η φωτοσύνθεση απαιτεί διοξείδιο του άνθρακα, που τα φυτά το συλλέγουν, μεταξύ άλλων, και από τις άκρες των φύλλων· τα δόντια αυξάνουν, λοιπόν, το συνολικό μήκος της περιφέρειάς των φύλλων. Γι’ αυτό, πολλοί βοτανολόγοι θεωρούν ότι τα δόντια προσδίδουν ένα πλεονέκτημα στα φυλλοβόλα δέντρα, κατά την εποχή του χρόνου που το φυτό αναπτύσσεται. Αυτό επιβεβαιώθηκε από επιστήμονες του Πολιτειακού Πανεπιστημίου της Πενσυλβάνια, που διαπίστωσαν ότι τα δέντρα με οδοντωτά φύλλα έχουν πιο αποτελεσματική φωτοσύνθεση.

Είναι, επίσης, χαρακτηριστικό ότι υπάρχουν πολύ περισσότερα είδη δέντρων με οδοντωτά φύλλα σε περιοχές με ψυχρό κλίμα, όπου η εποχή της ανάπτυξης των φυτών διαρκεί λίγο. Με βάση αυτό, η ποσότητα απολιθωμένων οδοντωτών φύλλων που ανακαλύπτονται μπορεί να βοηθήσει σε εκτιμήσεις για το κλίμα διαφόρων περιόδων του μακρινού παρελθόντος.

Ποιο ζώο γνωρίζουμε ότι έζησε περισσότερο;

Ακούμε συχνά για ζώα πολύ μεγάλα σε ηλικία. Ποιο, όμως, κατέχει το απόλυτο ρεκόρ μακροζωίας;

Απ’ όσα είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε με βεβαιότητα, το ρεκόρ ανήκει στην Τουί Μαλίλα, τη ραβδωτή χελώνα της Μαδαγασκάρης, που πέθανε το 1965, σε ηλικία τουλάχιστον 188 ετών. Ήταν το δώρο που έκανε ο διάσημος εξερευνητής Τζέιμς Κουκ στη βασιλική οικογένεια των Νήσων Τόγκα το 1773 ή το 1777.

Μέχρι πριν από τρεις μήνες, το ρεκόρ απειλούνταν από τη Χάριετ, μια γιγάντια χελώνα των νησιών Γκαλάπαγκος, η οποία στις 15 Νοεμβρίου του 2005 έκλεισε τα 175 της χρόνια. Η δική της ιστορία ξεκινάει το 1830. Η ακριβής ημερομηνία γέννησής της είναι άγνωστη, αλλά επιλέχθηκε συμβατικά η 15η Νοεμβρίου, επειδή οι χελώνες κατά κανόνα γεννιούνται το Νοέμβριο. Επί πολλά χρόνια υπήρχε η φήμη ότι ο ίδιος ο Κάρολος Δαρβίνος βρήκε τη Χάριετ στα νησιά Γκαλάπαγκος. Ωστόσο, αναλύσεις DNA έδειξαν ότι η Χάριετ προέρχεται από τη νήσο Σάντα Κρουζ, ενώ ο Δαρβίνος συνέλεξε χελώνες από άλλα νησιά του συμπλέγματος.

Η βάρους 180 κιλών Χάριετ ζούσε σε ένα ζωολογικό κήπο του Μπρισμπέιν της Αυστραλίας, μέχρι που τη νύχτα της 23ης Ιουνίου πέθανε ενώ κοιμόταν. Δε γνωρίζουμε ποιο ζώο εν ζωή σήμερα είναι το γηραιότερο, αλλά κατά πάσα πιθανότητα θα πρέπει να είναι κάποια από τις υπόλοιπες χελώνες ηλικίας άνω των 100 ετών που ζουν σε διάφορους ζωολογικούς κήπους ανά τον κόσμο. Το ότι ειδικά οι χελώνες ζουν τόσα πολλά χρόνια οφείλεται, μεταξύ άλλων, στον εξαιρετικά χαμηλό μεταβολισμό τους, που έχει ως αποτέλεσμα η φθορά των οργάνων τους να είναι σημαντικά μικρότερη από εκείνη άλλων ζώων.

Μπορεί να θυμηθεί κανείς τα πρώτα του βήματα;

Θυμάμαι καθαρά ότι, όταν ήμουν πολύ μικρός, σηκώθηκα από το κρεβάτι μου και πήγα στο καθιστικό, όπου κάθονταν οι γονείς μου. Θυμάμαι ακόμη και τι φορούσα. Ο πατέρας μου λέει ότι αυτό έγινε τη μέρα που έκανα τα πρώτα μου βήματα. Οι φίλοι μου δε με πιστεύουν. Είναι δυνατόν να θυμάται κανείς γεγονότα από όταν ήταν τόσο μικρός;

Μελέτες για τις πρώτες αναμνήσεις μας δείχνουν ότι οι περισσότερες αναμνήσεις από την παιδική μας ηλικία μέχρι και τα πρώτα χρόνια στον παιδικό σταθμό «σβήνονται» από τη μνήμη μας όταν γινόμαστε 10 ετών. Έτσι, τα τετράχρονα παιδιά μπορούν κάλλιστα να θυμούνται τι έγινε όταν ήταν 2 ετών, ενώ ένα δεκάχρονο παιδί έχει εξίσου λίγες αναμνήσεις από τη βρεφική και νηπιακή του ηλικία όσο και ένας ενήλικας.

Παρ’ όλο που κανονικά η μνήμη μας μπορεί να πάει πίσω μόνο ως τα 4 μας χρόνια, ενδέχεται σε ορισμένες περιπτώσεις να θυμόμαστε και ακόμη παλιότερες εμπειρίες. Για παράδειγμα, άτομα που βίωσαν κάποιο σοβαρό ατύχημα στην ηλικία των 2-4 ετών, συνήθως θυμούνται το επεισόδιο αυτό και ως ενήλικες.

Υπάρχουν, ωστόσο, πολλές ενδείξεις ότι μπορεί κανείς να διατηρήσει πρώιμες αναμνήσεις αν τις ανακαλεί συχνά στη μνήμη του και μιλάει γι’ αυτές. Τα μικρά παιδιά, βέβαια, δε συνηθίζουν να σκέπτονται το παρελθόν, αλλά αν οι γονείς, για παράδειγμα, τα βοηθούν να θυμηθούν τα πρώτα τους βήματα μιλώντας συχνά γι’ αυτά, ίσως οι αναμνήσεις να μην παραδοθούν στη λήθη.

Πώς λειτουργούν οι βεντούζες των χταποδιών;

Πώς ακριβώς λειτουργούν μηχανικά οι πολλές βεντούζες που έχουν τα χταπόδια στα πλοκάμια τους;

Στα κεφαλόποδα, οι βεντούζες των πλοκαμιών αποτελούνται κατά κανόνα από έναν ελαστικό δακτύλιο, ο οποίος προσκολλάται πάνω σε μια επιφάνεια. Πάνω από αυτόν το δακτύλιο υπάρχουν μύες. Όταν οι μύες διαστέλλονται, ο κενός χώρος του δακτυλίου διευρύνεται. Έτσι δημιουργείται υποπίεση, η οποία κάνει τη βεντούζα να εφάπτεται ακόμη πιο δυνατά πάνω στην επιφάνεια.

Αυτή η βασική λειτουργία μπορεί να επεκταθεί με όλες τις πιθανές μορφές επιπλέον «εξοπλισμού». Στα καλαμάρια που έχουν 10 πλοκάμια, οι βεντούζες έχουν, συχνά, δόντια ή άγκιστρα, ώστε όχι μόνο να μπορούν να προσκολλώνται αλλά και να γαντζώνονται ταυτόχρονα στην επιφάνεια. Σημάδια από αυτού του τύπου τις βεντούζες φαίνονται συχνά στο δέρμα ψαριών ή φαλαινών που ήρθαν σε επαφή με τέτοια καλαμάρια.

Παλαιότερα πίστευαν ότι τα χταπόδια και τα καλαμάρια σκότωναν τα θύματά τους ρουφώντας τα, κυριολεκτικά, με τις βεντούζες. Ωστόσο, τα κεφαλόποδα χρησιμοποιούν τις βεντούζες μόνο για να ακινητοποιήσουν αποτελεσματικά τη λεία τους.

Ποια θα είναι η όψη της Γης στο μέλλον;

Βλέπουμε συχνά χάρτες που δείχνουν πώς ήταν οι ήπειροι της Γης σε διάφορες φάσεις της γεωλογικής της εξέλιξης. Μπορούμε να προβλέψουμε και τη μελλοντική εξέλιξη;

Το εξωτερικό τμήμα της Γης αποτελείται από τις λεγόμενες ηπειρωτικές και ωκεάνιες λιθοσφαιρικές πλάκες, οι οποίες μετακινούνται αργά. Ο γεωλόγος Christopher Scotese του Πανεπιστημίου του Τέξας μελέτησε τις κινήσεις των λιθοσφαιρικών πλακών και προσπάθησε να υπολογίσει τις αλλαγές που θα γίνουν στο μέλλον.

Στα επόμενα 50 εκατομμύρια χρόνια, ο Ατλαντικός ωκεανός θα διευρυνθεί, καθώς η ηφαιστειακή δραστηριότητα γύρω από τη μεσοωκεάνια ράχη του δημιουργεί νέο ωκεάνιο φλοιό, που πιέζει την αμερικανική ήπειρο να απομακρυνθεί από την Ευρώπη και την Αφρική. Ταυτόχρονα, η Αφρική θα γλιστρήσει προς το Βορρά και θα συγκρουστεί με την Ευρώπη. Εκεί που σήμερα βρίσκεται η Μεσόγειος θα σχηματιστεί μια οροσειρά που θα έχει το ύψος των Ιμαλαΐων. Ακόμη και η Αυστραλία μετακινείται βόρεια και θα συγκρουστεί με κάποια τμήματα της Νοτιοανατολικής Ασίας.

Όσον αφορά το τι θα συμβεί μετά από αυτά τα 50 εκατομμύρια χρόνια, οι προγνώσεις είναι πιο αβέβαιες. Ο Christopher Scotese πιστεύει, ωστόσο, ότι ο Ατλαντικός θα αρχίσει και πάλι να συρρικνώνεται, έτσι ώστε όλες οι ήπειροι να συγκεντρωθούν ξανά σε μια υπερήπειρο, την Ύστατη Παγγαία (Pangea Ultima). Αυτό θα οφείλεται στη μελλοντική ζώνη καταβύθισης που θα σχηματιστεί στο δυτικό Ατλαντικό, όπου οι σχετικά βαρύτερες ωκεάνιες πλάκες θα βυθιστούν κάτω από τις ελαφρύτερες ηπειρωτικές και, στη συνέχεια, θα περάσουν στα βαθύτερα γεωλογικά στρώματα της Γης. Έτσι, δημιουργείται μια δυναμική που θυμίζει τραπεζομάντιλο που γλιστράει από ένα τραπέζι. Με τον καιρό, η μεσοωκεάνια ράχη του Ατλαντικού θα γλιστρήσει και αυτή κάτω από τη μελλοντική ζώνη καταβύθισης, και η Αμερική θα συγκρουστεί τελικά με την Ευρώπη και την Αφρική, καθώς ο Ατλαντικός θα μετατρέπεται σε λίμνη.

Βέβαια, θα χρειαστεί να περάσει λίγος καιρός μέχρι να αποδειχθεί η θεωρία του Scotese. Κι αυτό, γιατί οι ήπειροι κινούνται περίπου με την ίδια ταχύτητα με την οποία αναπτύσσονται τα νύχια.

Επικοινωνούν μεταξύ τους τα φυτά;

Τα φυτά δεν έχουν αισθητήρια όργανα όπως τα ζώα, μπορούν όμως να επικοινωνούν μεταξύ τους με άλλους τρόπους;

Η βοτανική έχει αποδείξει, τα τελευταία χρόνια, ότι ανάμεσα στα φυτά συμβαίνουν περισσότερα πράγματα απ’ ό,τι πιστεύαμε. Σε ορισμένες περιπτώσεις, μάλιστα, αποδείχθηκε ότι τα φυτά είναι σε θέση να «μιλούν» μεταξύ τους με τη βοήθεια αερομεταφερόμενων μορίων.

Για παράδειγμα, πολύ πρόσφατα πειράματα –που έγιναν από βιολόγους ερευνητές του Ινστιτούτου Max Planck της Γερμανίας– έδειξαν ότι η θνησιμότητα των προνυμφών των εντόμων είναι μεγαλύτερη σε φυτά που έχουν προλάβει να προετοιμαστούν για μια επίθεση από αυτές, αφού είχαν «ειδοποιηθεί» από γειτονικά φυτά. Το αποτέλεσμα ήταν τα φυτά που είχαν δεχθεί την «προειδοποίηση» να φαγωθούν λιγότερο. Τα πειράματα έγιναν σε άγριες αψιθιές, οι οποίες είναι γνωστό ότι, όταν δέχονται επίθεση εντόμων, εκλύουν στον αέρα πολλές οργανικές ουσίες, όπως αιθύλιο και μεθανόλη. Μόλις οι αψιθιές δέχτηκαν την επίθεση των προνυμφών, οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι οι άγριες νικοτιανές που βρίσκονταν κοντά τους άρχισαν να παράγουν δηλητήρια, όπως διάφορα αλκαλοειδή, κατά των παρασιτικών εντόμων. Έτσι, το πείραμα έδειξε ότι ακόμη και φυτά από διαφορετικά είδη μπορούν να επικοινωνούν μεταξύ τους.

Οι βοτανολόγοι πιστεύουν, ωστόσο, ότι τα προειδοποιητικά μόρια δεν απελευθερώνονται σκόπιμα από τα φυτά που υφίστανται επίθεση για να βοηθήσουν άλλα φυτά. Το πιο πιθανό είναι ότι τα φυτά έχουν απλώς αναπτύξει την ικανότητα να αντιδρούν σε ορισμένες ουσίες που εκλύονται από τους «γείτονές» τους. Και αυτό γιατί, όσον αφορά τη διαχείριση των πόρων, συνιστά μεγάλο πλεονέκτημα για τα φυτά να να παράγουν τις αμυντικές τους ουσίες την κατάλληλη στιγμή.

Τα άστρα μπορούμε να τα δούμε μόνο σαν σημεία;

Μπορεί να τραβήξει κανείς πραγματικά καλές φωτογραφίες άστρων ή θα βγουν απλώς σαν φωτεινά σημεία;

Μόνο σε ελάχιστες, ειδικές περιπτώσεις μπορεί κανείς να τραβήξει πραγματικές φωτογραφίες άλλων άστρων, εκτός από τον Ήλιο. Οι δυσκολίες έχουν να κάνουν με το ότι οι αποστάσεις είναι τεράστιες. Αν ο Ήλιος μπορούσε να μετακομίσει σε αποστάσεις ανάλογες με εκείνες των κοντινότερων άστρων, και αυτός θα φαινόταν τότε όπως φαίνεται το κεφάλι μιας καρφίτσας από απόσταση 30 χιλιομέτρων. Τα πράγματα δυσκολεύουν ακόμη περισσότερο για το φωτογράφο από τις αέναες αναταράξεις στην ατμόσφαιρα της Γης. Οι αναταράξεις αυτές είναι αυτό που εμείς αντιλαμβανόμαστε σαν τρεμοπαίξιμο των άστρων μια ξάστερη νύχτα.

Φυσικά, μπορεί να λύσει κανείς αυτό το πρόβλημα αν χρησιμοποιήσει ένα διαστημικό τηλεσκόπιο σαν το Hubble. Από την άλλη, βέβαια, η ανάλυση της φωτογραφίας δεν είναι και τόσο καλή. Οι φωτογραφίες αποτελούνται από εικονοστίγματα ή πίξελ, τα οποία είναι πολύ μεγαλύτερα από το αποτύπωμα ενός άστρου στο φιλμ. Αυτό σημαίνει ότι όλο το φως του άστρου θα περιέχεται σε ένα μόνο πίξελ. Εξαίρεση αποτελούν τα λίγα εκείνα άστρα των οποίων το μέγεθος είναι τόσο μεγάλο, που το φως τους μπορεί να αποτυπωθεί σε περισσότερα πίξελ. Ένα τέτοιο άστρο είναι το Μπετελγκέζ, το οποίο έχοντας διάμετρο εκατοντάδες φορές μεγαλύτερη από αυτήν του Ήλιου και ευρισκόμενο σε απόσταση «μόνο» 427 ετών φωτός, μπορεί να μας δώσει αρκετά καλές φωτογραφίες.