Archive for December 2010

Ποιος πολιτισμός εφηύρε το θέατρο;

Δρώμενα με θρησκευτικό περιεχόμενο, τα οποία περιλάμβαναν χορό, τραγούδι και τελετουργική αμφίεση, υπήρχαν στις περισσότερες πρωτόγονες κοινωνίες, αλλά το θέατρο όπως το γνωρίζουμε σήμερα εμφανίστηκε για πρώτη φορά όταν η δραματοποίηση ξεπέρασε τα όρια μιας θρησκευτικής τελετουργίας και φώτισε άλλες πτυχές της ανθρώπινης ζωής, για παράδειγμα, τον έρωτα, την ηθική και την πολιτική. Αυτό συνέβη για πρώτη φορά στην αρχαία Ελλάδα, τον 6ο π.Χ. αιώνα, όταν οι αρχαίοι Έλληνες στράφηκαν προς μια πιο ορθολογική θεώρηση της πραγματικότητας.

Το ελληνικό θέατρο ξεκίνησε από τις γιορτές της άνοιξης που ήταν αφιερωμένες στο θεό Διόνυσο. Οι συμμετέχοντες, μεταμφιεσμένοι συνήθως σε Σατύρους, τραγουδούσαν, χόρευαν και παράλληλα εξιστορούσαν μύθους σχετικούς με τα κατορθώματα του θεού. Με τον καιρό, οι παραστάσεις αυτές εξελίχθηκαν ώστε να αναφέρονται και σε άλλους θεούς και ημίθεους, αλλά και σε πρόσωπα από τη μυθολογία. Οι ιστορικοί του αρχαίου ελληνικού δράματος δε συμφωνούν μεταξύ τους για το πώς ανέβηκαν οι πρώτες παραστάσεις και σε τι αναφέρονταν, αλλά πλήθος αγγεία της εποχής, διακοσμημένα με σχετικές παραστάσεις, μας προσφέρουν πολύτιμες πληροφορίες. Τα αγγεία δείχνουν ότι τα πρώτα θεατρικά δρώμενα είχαν σχέση με τη λατρεία της γονιμότητας και ότι οι Σάτυροι έπαιζαν πρωτεύοντα ρόλο.

Πολλά αρχαία ελληνικά θέατρα άντεξαν στο χρόνο και ανασκαφές τα έφεραν στο φως. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το μεγάλο θέατρο της Επιδαύρου, του 4ου αιώνα π.Χ., το οποίο χωρούσε περίπου 14.000 θεατές.

Γιατί «σφίγγεται» το στομάχι μας;

Το νευρικό μας σύστημα αποτελείται από δύο τμήματα – ένα τμήμα που το ελέγχουμε συνειδητά και ένα άλλο που είναι αυτοελεγχόμενο και ονομάζεται αυτόνομο νευρικό σύστημα. Όταν οι αισθήσεις μας συλλαμβάνουν ερεθίσματα από το περιβάλλον, π.χ. με τη μορφή ήχων ή εικόνων, αυτά μεταβιβάζονται στον εγκέφαλο ως ηλεκτροχημικά σήματα. Εδώ λαμβάνει χώρα η απαραίτητη επεξεργασία και η διαδικασία συνειδητοποίησης των σημάτων. Όταν μερικές φορές αισθανόμαστε «σφίξιμο» στο στομάχι, κόβονται τα γόνατα μας ή έχουμε καρδιοχτύπι, είναι γιατί κάποια από τα σήματα αυτά διαβιβάζονται και στο αυτόνομο νευρικό σύστημα.

Αυτό ενδεχομένως συμβαίνει για να αναγκαστούμε να δώσουμε ιδιαίτερη σημασία σε κάποιο συναίσθημα. Όταν βλέπουμε αυτόν ή αυτή που αγαπάμε, «σφίγγεται» το στομάχι, όταν νιώθουμε φόβο, η καρδιά χτυπάει γρήγορα και δυνατά κ.ο.κ. Ορισμένοι άνθρωποι βιώνουν αυτά τα σωματικά συμπτώματα ιδιαίτερα έντονα, χωρίς να υπάρχει κάποιος προφανής λόγος, και τότε αναφερόμαστε σε σωματοποίηση των συμπτωμάτων. Σε ορισμένους ανθρώπους, αυτό μπορεί να φτάσει μέχρι και την παράλυση.

Είναι αυθεντικά τα χρώματα των διαστημικών φωτογραφιών;

Βλέπουμε συχνά εντυπωσιακά πολύχρωμες διαστημικές φωτογραφίες. Είναι τα χρώματα αυτά αυθεντικά ή τεχνητά;

Τα όμορφα χρώματα των φωτογραφιών που λαμβάνουμε από τηλεσκόπια όπως το Hubble δεν αντιστοιχούν πάντα σε αυτό που θα έβλεπαν τα μάτια μας. Το Hubble καταγράφει την ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία που εκπέμπουν τα διάφορα ουράνια σώματα με ειδικούς ηλεκτρονικούς ανιχνευτές, οι οποίοι δημιουργούν εικόνες σε διάφορες αποχρώσεις του μαύρου και του άσπρου.

Μια έγχρωμη εικόνα του Hubble είναι συνήθως το αποτέλεσμα του συνδυασμού δύο ή περισσότερων τέτοιων «γκρίζων» εικόνων, το δε χρώμα έχει προστεθεί κατά τη διάρκεια της τεχνικής επεξεργασίας τους. Το χρώμα μιας εικόνας του Hubble δεν αντιστοιχεί πάντα σε αυτό που θα βλέπαμε με τα μάτια μας, αν μπορούσαμε να δούμε από κοντά το ουράνιο σώμα που φωτογραφήθηκε. Και αυτό γιατί συχνά το χρώμα χρησιμοποιείται ως εργαλείο προκειμένου να τονιστούν συγκεκριμένες λεπτομέρειες, ή να εμφανιστούν κάποιες άλλες, οι οποίες, επειδή αντιστοιχούν σε ακτινοβολίες αόρατες για το ανθρώπινο μάτι, δε θα μπορούσαμε να τις δούμε ποτέ. Τα παραπάνω παραδείγματα είναι χαρακτηριστικά.

Επιτίθενται ποτέ οι φάλαινες στους ανθρώπους;

Οι όρκες βγαίνουν συχνά στα ρηχά για να βρουν τη λεία τους. Κινδυνεύουν και οι άνθρωποι από ενδεχόμενη επίθεσή τους;

Υπάρχουν ελάχιστα καταγεγραμμένα περιστατικά επιθέσεων φαλαινών σε ανθρώπους και δεν υπάρχει λόγος να ανησυχεί κανείς όταν κολυμπά σε νερά που φιλοξενούν φάλαινες. Φάλαινες σε αιχμαλωσία έχουν επιδείξει, σε ελάχιστες περιπτώσεις, επιθετική συμπεριφορά απέναντι στους φροντιστές τους. Επίσης, παλιότερα, όταν το κυνήγι της φάλαινας γινόταν με καμάκια που έριχναν άνθρωποι από μικρές βάρκες, οι μεγάλες φάλαινες μπορούσαν να αποβούν επικίνδυνες για τους φαλαινοθήρες – πάντα όμως για λόγους αυτοάμυνας και όχι επειδή πραγματικά είναι επιθετικές έναντι των ανθρώπων.

Από όλα τα Οδοντοκήτη, οι όρκες έχουν τη μεγαλύτερη ποικιλία στη διατροφή τους. Κυνηγούν τα πάντα, από ψάρια και καλαμάρια μέχρι πουλιά και χελώνες, είναι δε οι μόνες φάλαινες που κυνηγούν άλλα θηλαστικά. Οι όρκες είναι ευφυείς κυνηγοί, που κυνηγούν είτε μόνες είτε σε συνεργασία με άλλες όρκες από το κοπάδι τους. Μπορούν να σκοτώσουν ακόμη και φάλαινες μεγαλύτερου μεγέθους από τις ίδιες. Ωστόσο, παρότι η θάλασσα είναι το στοιχείο της όρκας, η λεία της δε θα πρέπει να αισθάνεται ασφαλής ούτε στη στεριά – τουλάχιστον αν βρίσκεται κοντά στη θάλασσα.

Στις ακτές της Παταγονίας στην Αργεντινή συγκεντρώνονται κάθε χρόνο μεγάλες αποικίες από θαλάσσιους ελέφαντες και φώκιες για να αναπαραχθούν – μια δραστηριότητα που δε διαφεύγει της προσοχής της όρκας. Πολλοί θαλάσσιοι ελέφαντες και φώκιες πέφτουν θύματα μέσα στη θάλασσα, αλλά ορισμένες όρκες έχουν επίσης αναπτύξει μια τεχνική για να αιχμαλωτίζουν τη λεία τους στην ακτή. Η όρκα κολυμπάει με μεγάλη ταχύτητα μέσα στα κύματα και βγαίνει σχεδόν ολόκληρη έξω στην ακτή, προκειμένου να αρπάξει ένα θαλάσσιο ελέφαντα ή μια φώκια που έχει βρει καταφύγιο εκεί. Στη συνέχεια, επιστρέφει στο νερό με τη λεία της. Μέχρι στιγμής, πάντως, δεν έχουν καταγραφεί επιθέσεις τέτοιου είδους σε ανθρώπους.

Πώς προβλέπουν οι δορυφόροι τον καιρό;

Το σημαντικότερο όργανο ενός μετεωρολογικού δορυφόρου είναι μια φωτογραφική μηχανή, που μπορεί να φωτογραφίσει τη Γη σε διαφορετικά μήκη κύματος του φωτός. Στο φως της ημέρας, η φωτογραφική μηχανή μπορεί να τραβήξει πολύ καθαρές έγχρωμες φωτογραφίες, αλλά δεν καταγράφει μόνο το ορατό φως. Οι μετεωρολογικοί δορυφόροι μπορούν επίσης να τραβήξουν φωτογραφίες στο υπέρυθρο φάσμα και να μας δώσουν πληροφορίες για τη θέση και τη θερμοκρασία των νεφών στα υψηλότερα στρώματα της ατμόσφαιρας.

Αφού επεξεργαστούν τα δεδομένα αυτά σε υπολογιστές, οι μετεωρολόγοι πληροφορούνται για τις ώρες ηλιοφάνειας, τις καταιγίδες, τις βροχοπτώσεις και τη θερμοκρασία. Οι φωτογραφίες των μετεωρολογικών δορυφόρων είναι ένα πολύτιμο εργαλείο, αλλά τα στοιχεία που μας παρέχουν χρειάζονται συμπλήρωση. Οι επίγειοι μετεωρολογικοί σταθμοί παραμένουν η κύρια πηγή πληροφοριών σε ό,τι αφορά την πρόγνωση του καιρού.

Μας χαλάει τη διάθεση ο κακός καιρός;

Είναι γενικά γνωστό ότι υπάρχει κάποια σχέση ανάμεσα στις καιρικές συνθήκες και τη διάθεση του ανθρώπου. Μελέτες έδειξαν ότι οι σημαντικοί παράγοντες είναι δύο: το φως και η θερμοκρασία. Όταν αυτά τα δύο παίρνουν την κατιούσα, η διάθεσή μας ακολουθεί. Δε γνωρίζουμε με βεβαιότητα τι συμβαίνει στον ανθρώπινο εγκέφαλο όταν χάνουμε τη διάθεσή μας λόγω κακού καιρού, αλλά φαίνεται ότι σε αυτή τη διαδικασία εμπλέκονται ο νευροδιαβιβαστής σεροτονίνη και η ορμόνη μελατονίνη.

Πώς μετράμε το υψόμετρο σε άλλους πλανήτες;

Στη Γη το ύψος των βουνών υπολογίζεται με βάση την επιφάνεια της θάλασσας. Πώς όμως μετράμε το ύψος των βουνών σε πλανήτες όπως ο Άρης και η Αφροδίτη, που δεν έχουν θάλασσα;

Σε άλλους πλανήτες, όπου δεν υπάρχουν θάλασσες, πρέπει να ορίσουμε κάποιο υψομετρικό μέσο όρο ως σημείο αναφοράς, και αυτό επιτυγχάνεται με μετρήσεις που γίνονται με λέιζερ ή με ραντάρ. Οι υψομετρικές διαφορές της επιφάνειας του Άρη έχουν υπολογιστεί με μεγάλη ακρίβεια από τη διαστημοσυσκευή Mars Global Surveyor. Οι μετρήσεις, που έγιναν με το όργανο Mars Orbiter Laser Altimeter, προσδιόρισαν τη μέση ακτίνα στον ισημερινό του Άρη στα 3.396.200 μέτρα, με περιθώριο λάθους συν πλην 160 μέτρα. Η μέτρηση αυτή χρησιμοποιείται τώρα ως ένα συμβατικό «υψομετρικό μηδέν» για τον Άρη.

Με τον ίδιο τρόπο μετρήθηκαν οι υψομετρικές διαφορές στην Αφροδίτη από τη διαστημοσυσκευή Magellan, που βρισκόταν σε τροχιά γύρω από τον πλανήτη επί τέσσερα χρόνια, από το 1990 ως το 1994. Σε αυτή την περίπτωση, το υψομετρικό μηδέν προσδιορίστηκε ως ο μέσος όρος του υψομέτρου του επίπεδου εδάφους που συνιστά το 80% της επιφάνειας του πλανήτη.

Υπήρξε πράγματι ο Πύργος της Βαβέλ;

Έχω ακούσει ότι ο Πύργος της Βαβέλ θα έφτανε ως τον ουρανό, αλλά υπήρξε πράγματι, και τι είδους πύργος ήταν;

Το 11ο κεφάλαιο της Γένεσης της Παλιάς Διαθήκης λέει ότι κάποτε όλοι οι άνθρωποι μιλούσαν την ίδια γλώσσα και κατοικούσαν στη χώρα Σεναάρ (στη Μεσοποταμία), όπου και άρχισαν να χτίζουν μια πόλη και έναν πύργο που θα έφτανε «μέχρι τον ουρανό». Δεν τα κατάφεραν όμως ποτέ, καθώς ο Θεός, για να τους τιμωρήσει για την αλαζονεία τους, τους διασκόρπισε σε όλο τον κόσμο, αφού πρώτα τους έκανε να μιλούν διαφορετικές γλώσσες, με αποτέλεσμα να μην μπορούν να συνεννοηθούν μεταξύ τους. Γι’ αυτό και η περιοχή εκείνη ονομάστηκε Βαβέλ, που στα εβραϊκά σημαίνει «σύγχυση».

Η ονομασία «Βαβέλ» δεν έχει καμιά σχέση με τη Βαβυλώνα, που είναι ελληνοποιημένη απόδοση της ακκαδικής λέξης Babilu, που σημαίνει «Πύλη των θεών».

Ο Πύργος που αναφέρεται στη Γένεση παραπέμπει σε ένα ζιγκουράτ – ένα είδος κλιμακωτής πυραμίδας από ψημένους πλίνθους, με ένα ναό στην κορυφή του. Στη Μεσοποταμία (το σημερινό Ιράκ) υπάρχουν ίχνη ζιγκουράτ ηλικίας 6.000 ετών. Επίσης, στη Βαβυλώνα υπήρχε ένα ζιγκουράτ με το όνομα Etemenanki. Η πρώτη αναφορά για τον πύργο αυτό γίνεται σε μια επιγραφή του 680 π.Χ., αλλά είναι πολύ παλιότερος, και πιθανόν να αποτέλεσε την πηγή έμπνευσης για τη βιβλική ιστορία του Πύργου της Βαβέλ.

Μόνο πουλιά μπορούν να μιμούνται την ανθρώπινη φωνή;

Όπως είναι γνωστό, πολλά πουλιά έχουν την ικανότητα να μιμούνται την ανθρώπινη φωνή και να προφέρουν λέξεις. Οι καλύτεροι μίμοι της ανθρώπινης φωνής είναι οι μεγάλοι παπαγάλοι, τα παπαγαλάκια του είδους Melopsittacus undulatus της Αυστραλίας και οι μάινες.

Σε ό,τι αφορά άλλα ζώα, ελάχιστες είναι οι τεκμηριωμένες μαρτυρίες. Ορισμένοι ιδιοκτήτες γατών ισχυρίζονται, για παράδειγμα, ότι τα κατοικίδιά τους μπορούν να αναπαράγουν ανθρώπινους ήχους, αλλά κάτι τέτοιο δεν έχει διερευνηθεί επιστημονικά.

Πρόσφατα, όμως, επιβεβαιώθηκε ότι οι ελέφαντες διαθέτουν μια αξιοσημείωτη ικανότητα να βγάζουν ήχους που θυμίζουν την ανθρώπινη φωνή. Σε ένα ζωολογικό κήπο στη Νότια Κορέα, ένας φύλακας άκουσε μια μέρα κάτι σαν ανθρώπινη ομιλία στο στάβλο ενός ελέφαντα. Αποδείχθηκε ότι προερχόταν από το 15χρονο ινδικό ελέφαντα Kosik. Ο ελέφαντας μπορούσε να προφέρει μικρές λέξεις, όπως «bal» (φαγητό), «joa» (καλός) και «anja» (κάτσε).

Κατά κανόνα, οι ελέφαντες βγάζουν ήχους μόνο με την προβοσκίδα τους, αλλά οι επιστήμονες που μελέτησαν τον Kosik ισχυρίζονται πως μπορεί να μιμηθεί ανθρώπινους ήχους ξεφυσώντας αέρα από την προβοσκίδα του και διαμορφώνοντας τον ήχο με τη γλώσσα, τα πλαϊνά δόντια και το εσωτερικό από τους χαυλιόδοντές του.

Σύμφωνα με τους επιστήμονες, το γεγονός ότι ο ελέφαντας έχει μάθει από το φροντιστή του μερικές λέξεις και τις επαναλαμβάνει –σαν παπαγάλος– δείχνει τον ιδιαίτερα στενό δεσμό που υπάρχει μεταξύ τους.

Γιατί δεν μπαγιατεύει το μέλι;

Το μέλι διατηρείται για πολλά χρόνια, ακόμη και εκτός ψυγείου. Πώς γίνεται αυτό;

Η μεγάλη ανθεκτικότητα του μελιού οφείλεται στην υψηλή περιεκτικότητα σακχάρων στο νέκταρ που συλλέγουν οι μέλισσες, από το οποίο προέρχεται το μέλι. Το μέλι αποτελείται κατά 80% από σάκχαρα.

Το μέλι περιλαμβάνει σταφυλοσάκχαρο, φρουκτόζη, καλαμοσάκχαρο, καθώς και μικρότερες ποσότητες μαλτόζης και άλλων σακχάρων. Ήδη από τη φάση της συλλογής του, η μέλισσα προσθέτει στο νέκταρ ένζυμα που αλλάζουν τη σύσταση των διαφόρων σακχάρων. Μεταξύ άλλων, ένα μέρος του σταφυλοσάκχαρου διασπάται σε σακχαρικό οξύ και περοξείδιο του υδρογόνου, ουσίες που δρουν ενάντια στα βακτηρίδια και τους μύκητες.

Επιπλέον, οι μέλισσες μειώνουν την περιεκτικότητα σε νερό, που καταλήγει να αποτελεί το 20% του μελιού, από 60% στο νέκταρ. Αυτή η μικρή περιεκτικότητα σε νερό είναι μια ακόμη σημαντική παράμετρος στην ανθεκτικότητα του μελιού, αφού έτσι εμποδίζεται η ανάπτυξη βακτηριδίων και μυκήτων. Το μέλι στερεί, θα λέγαμε, την υγρασία των βακτηριδίων και τα εξοντώνει.